Gió luôn luôn là nguồn cảm hứng cho các nhạc sĩ, văn sĩ, thi sĩ ở bất cứ không gian nào, thời gian nào, từ xưa mãi đến về sau...

1. Gió trong văn học, âm nhạc và thi ca

Gió luôn luôn là nguồn cảm hứng cho các nhạc sĩ, văn sĩ, thi sĩ ở bất cứ không gian nào, thời gian nào, từ xưa mãi đến về sau . Văn học Việt cũng không thoát khỏi niềm cảm thông sâu xa giữa con người và gió . Thực vậy, trong truyện Kiều, thi hào Nguyễn Du cũng dùng hình tượng gió để diễn đạt nhiều cảm xúc khác nhau như nói chuyện lẳng lơ thì:

Sớm đào tối mận lân la 

Trước còn trăng gió, sau ra đá vàng

Thề nguyền cũng dùng hình tượng gió như :

Dù khi gió kép, mưa đơn

Có ta đây, cũng chẳng cơn-cớ gì !

Gió kép, mưa đơn có nghĩa những tai họa, bất trắc bất thình lình có thể xảy ra với người phụ nữ chân yếu, tay mềm

Tả cảnh thanh thản cũng dùng chữ gió như :

Lần thâu gió mát trăng thanh

Bỗng đâu có khách biên đình sang chơi

Khi gió gác, khi trăng sân

Bầu tiên chuốc rượu, câu thần nối thơ

hoặc :

Gió chiều như giục cơn sầu

Vi lô hiu hắt như màu cơi trêu

Thời gian trôi qua :

Lần lần ngày gió đêm trăng

Thưa hồng rậm lục đã chừng xuân qua

Gió thường đi liền với mưa nên các văn sĩ, nhạc sĩ cũng hay liên kết 2 hiện tượng trên :

-Những ngày mưa lạnh gió lê thê

-Ngày ngâu gió kép mưa đơn,

Mái tranh rỉ những lệ buồn vu vơ

Đêm dài nhịp tiếng võng đưa,

Lời ru ời ợi ngàn xưa vọng về (Bàng Bá Lân)

hoặc:

-Một chiều gió mưa em về thăm chốn xưa

Non nước u buồn nào đâu bóng cố nhân

Lòng xót xa tình xưa…

Dân ca cũng có bài nói về gió :

Gió đánh cành tre, gió đập cành tre

Chiếc thuyền anh vắng, le te gọi nàng

Gió đánh cành bàng, gió đập cành bàng

Dừng chèo anh hát, cô nàng ấy nghe

hoặc:

Gió đánh đò đưa, gió đập đò đưa

Sao cô mình lơ lửng mà chưa có chồng

Ca dao miền Nam có câu :

Gió đưa gió đẩy về rẩy ăn còng Về sông ăn cá, về đồng ăn cua

Ý nói người con gái lấy chồng miền rẩy thì chỉ có ăn còng, không bằng về bưng có cá, v ề đồng có cua. Còng có nhiều miền Gò Công, sau vụ lúa thì còng bâu kín chân rạ

Nỗi tự tình của người thôn nữ cũng dùng hình tượng gió vừa bóng bẩy, vừa kín đáo :

Đêm qua mưa bụi gió bay

Gió rung cành bạc, gió lay cành vàng,

Em với anh cùng tổng khác làng

Nào em biết ngõ nhà chàng ở đâu !

Nhà nhạc sĩ liên tưởng đến ngọn gió nhẹ khi hè về:

Trời hồng hồng, sáng trong trong

Ngàn phượng rung nắng ngoài song

Cành mềm mềm, gió ru êm

Lọc màu mây bích ngọc qua màu duyên (Hè Về của Hùng Lân)

Ca dao ta có câu:

Người ta đi cấy lấy công. Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề. Trông trời, trông đất, trông mây.… Trông mưa, trông gió, trông ngày trông đêm

chứng tỏ gió là một yếu tố mà người nông dân chú ý trong công việc đồng áng. Người nông dân với tích lũy kinh nghiệm bao dời:

Đêm mù sương trăng sao không tỏ

Ấy là điềm mưa gió tới nơi

Đêm nào sao sáng xanh trời

Ấy là nắng ráo, yên vui suốt ngày

Những ai chăm việc cấy cày

Nhìn trời trông gió liệu xoay lấy mình

2. Tại sao có gió ?

Gió thổi vì có sự khác biệt về nhiệt độ trong bầu trời :

-chỗ nào có mây che thì không khí ở mặt đất không nóng nên nặng: áp suất không khí cao, tạo ra cao áp.

-chỗ nào không có mây che, trời nắng ráo thì không khí trở nên nhẹ, bốc lên cao :

Hôm nay trời nhẹ lên cao

Tôi buồn không hiểu vì sao tôi buồn ( thơ Xuân Diệu),

và vì không khí nhẹ nên áp suất không khí thấp, tạo ra hạ áp .

Và gió thổi từ chỗ cao áp đến hạ áp, cũng y như giòng nước chảy từ chỗ cao đến chỗ thấp.

Sự khác biệt về nhiệt độ trong bầu trời cũng biến thiên theo mùa (mùa hạ trời nóng, mùa đông trời lạnh), theo vùng (nhiệt đới nóng, ôn đới lạnh), theo đêm ngày (đêm mát vì không có mặt trời, ngày nóng vì có ánh nắng), theo địa hình (núi, thung lũng) .

Tóm lại, nóng không đồng đều trên mặt địa cầu đã tạo ra những nơi có khí áp cao hay thấp nên gió cũng có nhiều loại.

-Nếu sai biệt giữa cao áp và hạ áp không lớn lắm thì gió thổi yếu hơn :

Gió hiu hiu thổi mây vàng êm trôi (Bàng Bá Lân )

hoặc :

Gió vi vu tiếng sáo diều

Ru hồn mục tử chiều chiều trên đê (Bàng Bá Lân)

Ta hãy để ý đến liên hệ giữa hai hiện tượng khí hậu : gió hiu hiu và mây vàng trong câu thơ ! Thực vậy, mây vàng như trong ca dao :

Trên trời có đám mây xanh

Ở giữa mây trắng, chung quanh mây vàng

là khi thời tiết êm đẹp nên gió chỉ hiu hiu thổi (vì không có khác biệt giữa áp suất không khí ).

Gió thì thầm như trong bài hát Gọi người yêu dấu :

Gọi người yêu dấu bao lần

Nhẹ nhàng như gió thì thầm

Làn mây trôi gợi nhớ chơi vơi thương người xa xôi

-Nếu sai biệt giữa cao áp và hạ áp khá nhiều thì gió thổi rất mạnh :

Đùng đục gió đục mây vần

Một xe trong cõi hồng trần như bay (Kiều) hay ào ào đổ lộc rung cây

-Nếu không có sự chênh lệch khí áp thì không khí sẽ không chuyển động: trời lặng gió.

3. Các loại gió .

Theo hướng

Gió Bắc, còn gọi là gió bấc, là gió thổi từ miền Bắc Trung Hoa, đem hơi lạnh về vào các tháng 11, 12 đến tháng hai, tháng ba nên khí hậu nước Việt, nhất là miền bắc, khá lạnh. C ác nhà văn cũng còn gọi gió mùa Đông Bắc.

Vào mùa Đông, có thổi từ vùng Siberia (cao áp) đến Việt Nam, đem theo không khí lạnh .. Dưới ngòi bút của nhà văn nữ Trần Mộng Tú:

Đông Bắc. Có không biết bao nhiêu thi sĩ, bao nhiêu nhạc sĩ đã xúc động về những cơn gió này và viết ra bao nhiêu tác phẩm làm thăng hoa đời sống con người để ngay cả khi đang sống trong một hoàn cảnh khó khăn nhất, con người vẫn tìm ra cái đẹp của nơi mình đang sống. Khí hậu của tháng Mười Một và tháng Chạp âm lịch là khí hậu lạnh và đẹp nhất trong năm của miền Bắc. Gió hay trở lạnh đột ngột như một người đi xa bỗng trở về không báo trước. Có thể mới buổi sáng trời còn rất ấm không có gì báo hiệu là một ngày lạnh, nhưng đến trưa gió ở đâu bỗng kéo về chật phố. Gió chen chúc vào đám đông đang đi trên đường, gõ cửa những ngôi nhà, hàng quán, ngồi sát vào những người buôn bán hai bên vỉa hè rất là hồn nhiên. Chẳng cần nói năng gì cả. Chỉ cần có mặt, tôi đến, tôi ngồi xuống và tôi ở lại. Giống như Caesar ngày trước I came, I saw, I conquered. Thế là mọi người chạy ùa đi mua áo ấm để ngồi chung với gió.

Mùa thu ở Việt Nam, thường có gió heo may, một loại gió hơi lạnh và khô. Trong bản nhạc « Mưa Sai Gòn, mưa Hà Nội’ của nhạc sĩ Phạm Đình Chương có nói về loại gió này :

Mưa hoàng hôn

Trên thành phố buồn gió heo may vào hồn ..

hoặc :

Lìa xa thành đô yêu dấu

một sớm khi heo may về

lòng khách tha hương vương sầu thương (Giấc mơ hồi hương của nhạc sĩ Vũ Thành )

Gió Nam, còn gọi là gió Nồm có hai loại: gió nồm đông thổi vào mùa hè từ phía Đông Nam, từ Ấn Độ Dương đem theo hơi ẩm từ biển vào và tạo mưa ở Thái lan, Miến Điện, Châu thổ Cửu Long, Châu thổ sông Hồng, Cao Miên, từ tháng 6 đến tận tháng 10:

Tháng sáu trời mưa, trời mưa không dứt (thơ Nguyên Sa)

Tuy nhiên, miền Trung thì vì có giãy núi Trường Sơn nên chế độ mưa không giống như t ại miền Bắc hay miền Nam. Một biến thể khác của gió nồm ở miền Trung được HỒ XUÂN HƯƠNG diễn tả:

Mùa hè hây hẩy gió nồm đông ,thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng ….

Loại gió này thì mát và ít hơi nước vì mùa này nắng mặt trời chiếu xuống làm cho hơi nước bốc nhanh, tạo chỗ trống để gió ngoài biển Đông thổi vào.

Gió Tây hay gió Lào (gió fơn,foehn).

Gió hình thành từ vịnh Thái Lan, di chuyển theo hướng Tây Nam – Đông Bắc qua Campuchia và Lào. Vì gió ẩm khi thổi đến giãy Trường Sơn thì bị núi chặn lại, bốc lên cao, để lại một lượng ẩm lớn (dưới dạng mưa) ở sườn Tây (phía Lào). Khi vượt đỉnh n úi, sang sườn Đông, luồng không khí bị mất ẩm do quá trình theo sườn núi đi xuống thấp nên không khí trở nên khô và nóng.

Gió thường xuất hiện từ đầu tháng Tư đến giữa tháng Chín, thường bắt đầu thổi từ 8-9 giờ sáng cho đến chiều tối, thổi mạnh nhất từ khoảng gần giữa trưa đến xế chiều. Gió Lào tạo ra khô nóng miền Nghệ An, Hà Tĩnh cho đến Quảng Trị. Dãy núi càng cao thì khi xuống núi, mức gia tăng nhiệt độ càng lớn và càng khô. Gió foehn cũng gặp nhiều nơi khác trên thế giới (British Columbia)

Gió Đông . Nhiều vùng duyên hải nước Mỹ như Florida, Louisiana thường có những trận bão vào mùa hè . Tại Á Châu, những nước như Philippines, Viet Nam, Đài Loan .. cũng có những trận bão gây thiệt hại quan trọng cho mùa màng, nhà cửa .Thực vậy, vào mùa hè ngoài khơi Thái Bình Dương (trường hợp Á Châu), ngoài khơi Đại Tây Dương (trường hợp Hoa Kỳ), thường xuất hiện bão . Bão hình thành ở các vùng nhiệt đới vì hiện tượng thiên nhiên này cần một dòng nước rất nóng, tối thiểu là 26 độ ở độ sâu ít nhất là 50 mét dưới mặt biển . Nước nóng tạo nên tình trạng bốc hơi mạnh, mà sự bốc hơi chính là nhiên liệu của bão. Không khí nhẹ bốc lên cao, tạo ra vùng áp thấp, tức hạ áp .Ta gọi đó là áp thấp nhiệt đới (tropical depression). Khi áp thấp nhiệt đới đủ mạnh vì liên tục phát triển,đủ năng lượng để thu hút gió và hơi nước mạnh lên sẽ hình thành bão nhiệt đới (tropical storm ) với 1 bức tường mây dày đặc, tạo ra những cơn mưa cực lớn và gió xoáy rất mạnh . Nhưng ngay khi gặp một dòng nước lạnh hơn hoặc gặp đất liền, bão giảm cường độ suy yếu dần và tan đi vì mất nguồn năng lượng bổ sung từ không khí nóng ẩm trên biển

Theo vị trí địa lý : gió núi, gió thung lũng, gió biển, gió đất

Ban ngày, không khí trên các sườn núi nóng nhẹ và bốc lên cao (hạ áp) còn không khí thung lũng mát và nặng hơn (cao áp) , tạo ra gió thổi lên từ thung lũng lên núi . Loại gió này gọi là gió thung lũng.

Ban đêm trên núi nhiệt độ thấp, không khí lạnh và vì lạnh nên nặng, tạo ra cao áp do đó không khí này chảy theo sườn núi xuống thung lũng sinh ra gió núi. Nhà thơ Đinh Hùng có viết:

Em đến như mây, chẳng đợi kì,

Hương ngàn gió núi động hàng mi

Tâm tư khép mở đôi tà áo

Hò hẹn lâu rồi . Em nói đi

-Tại các vùng gần biển, có một loại hình gió thường gọi là gió biển và gió đất:

. Vào ban ngày khi mặt trời tỏa ánh nắng xuống Trái đất, nhiệt độ đất nóng nhanh hơn nhiệt độ mặt biển, do đó không khí trong đất liền nóng hơn không khí nên bốc lên còn không khí ngoài biển lạnh hơn nên tràn vào chiếm chỗ. Vì thế vào ban ngày ở những vùng ven biển, gió thổi từ biển vào đất liền. Đó là gió biển.

.Vào ban đêm, nhiệt độ mặt đất nguội nhanh hơn nhiệt độ mặt nước ngoài biển. Vì thế vào ban đêm, ở vùng ven biển gió thổi ngược từ đất liền ra phía biển. Đây là gió đất.

Gió biển và gió đất mang tính địa phương cao,hình thành do sự sai biệt về nhiệt độ bề mặt đất liền và mặt biển theo thời gian trong ngày. Vì vậy sẽ có thời điểm (vào khoảng 6-7 giờ tối và sáng) nhiệt độ bề mặt 2 vùng này là bằng nhau: trời đứng gió.

4. Các chức năng của gió

Giúp di chuyển

Từ xa xưa, con người đã tận dụng sức gió trong các chuyến hải hành . Từ thời cổ đại đã có thương mại quanh bờ Địa Trung Hải nhờ các thuyền buồm. Christophe Colomb khám phá Mỹ Châu nhờ di chuyển trên tàu có cột buồm đón gió; các di dân đầu tiên đến Mỹ Châu cũng đến bằng thuyền buồm. Chúa Nguyễn từ miền Gia Định tấn công quân Tây Sơn ở Bình Định, Phú Xuân cũng di chuyển bằng thuyền buồm nhờ sức gió:

Lạy trời cho chóng gió nồm

Cho thuyền chúa Nguyễn xuôi buồm chóng ra

Hoạn Thư tổ chức bắt cóc nàng Kiều cũng dùng thuyền buồm:

Sửa sang buồm gió lèo mây

Khuyển, Ưng lại chọn một bầy côn quang

Dặn dò hết các mọi đường

Thuận phong một lá vượt sang bến Tề

Tục ngữ ta cũng có câu : thuận buồm xuôi gió

Tạo năng lượng .

 Gió là một tài nguyên tái tạo và trong sạch, không tạo ra khí nhà kính . Gió làm quay các cánh quạt, tạo ra điện năng và càng ngày các nước tận dụng sức gió để sản xuất ra điện.

Giúp các hoạt động du lịch: như các cuộc đua thuyền buồm trên biển, thả diều, nhảy dù ngoài bãi biển

Tuy nhiên, gió cũng tạo ra nhiều cái tiêu cực như cuồng phong làm hư hại nhà cửa, đường sá, tác hại đến hàng không như với trận bão Irène năm nay ( cuối tháng 8 năm 2011) đã làm hàng chục ngàn chuyến bay nội địa ở Mỹ phải hủy bỏ vì các sân bay miền Đông Hoa Kỳ đóng cửa v.v.Gió cũng gây ra xói mòn, tạo nhiều đồi cát di động miền Trung Việt Nam, bão sa mạc ở Sahara và Trung Đông