Trong tiếng Việt, có lẽ không có chữ nào có nhiều nghĩa và nhiều ứng-dụng bằng chữ “đồ”.

Thực-thế, riêng với nghĩa đầu tiên và phổ-thông nhất của nó, chữ này đã chiếm một địa-bàn rộng lớn vì nó được dùng để chỉ tất cả những dụng-cụ, khí-mãnh, tiện-nghi... mà con người đã sáng-tạo ra để làm cho đời-sống vật-chất của mình được thêm an-toàn, thêm thoải-mái và nhiều hiệu-năng hơn.

Chỉ cần kể một vài thí-dụ: cái bàn, cái tủ, cái giường... là đồ đạc [ trong nhà; cái cày, cái cuốc, cái xẻng... là đồ làm ruộng, làm vườn; cây súng, lưỡi gươm, cung nỏ... là đồ binh khí để tự vệ hay săn bắn; con búp bê, trái banh, cỗ bài... là đồ chơi, tiêu-khiển lúc thư-nhàn .v..v..

Tất một lời, đời sống vật-chất của con người không thể quan-niệm được là không có đồ. N_ đến những giai-đoạn của văn-minh loài người cũng được mệnh danh qua chất liệu của đồ dùng chẳng hạn, thời đại đồ đá cũ, thời-đại đồ đồng ... Sở thích con người cũng khác nhau và đa dạng như thể loại của các món đồ: người chơi đồ sứ, kẻ thích đồ vàng, thậm chí có kẻ sưu-tầm đồ phế thải.

Một nghĩa quan-trọng thứ hai của chữ đồ liên-quan đến lãnh-vực ẩm thực, gọi nôm-na là đồ ăn đồ uống. Ở đây, sở thích và thời-thượng cũng thay đổi hoài hoài. Có người thích xơi đồ Tàu, có người ưa ăn đồ Tây, lại có người chỉ chịu cây nhà lá vườn. Bình thường, người ta hay ăn đồ nóng uống đồ lạnh, nhất là trong mùa Hạ, nhưng cũng có khi vội-vã hoặc không gặp hoàn-cảnh thuận-tiện, người ta đành ăn đồ nguội hoặc tích-trữ đồ khô (hoặc lương khô). Người vượng hỏa cần cữ đồ cay, còn người có máu hàn chẳng nên ham ăn đồ sông hoặc đồ biển. Dầu sao chăng nữa, khi gặp lại bạn cố-tri, cần có chai rượu ngon và dĩa đồ nhấm tốt, câu chuyện hàn-huyên mới thêm phần hoạt-bát, đậm-đà.

Chữ đồ còn được dùng trong lãnh-vực rộng lớn là lãnh-vực y-trang, để chỉ mọi thứ áo quần, đồ trang-sức, vật phụ-tùng... mà con người mặc, khoác, đeo, độ ... trên thân xác. Nếu ở những nơi chốn riêng tư, ta có thể mặc đồ lót, đồ cộc, thì trái lại, trước mắt người ngoài, ta phải mặc đồ tề-chỉnh, thậm chí trong những dịp khánh tiết phải mặc đồ lớn, có khi còn phải mang những đồ cổ-quái như khăn vành-dây hay áo đuôi tôm. Ngạn-ngữ phương Tây khuyên ta nên giặt đồ dơ trong nhà mình, không khác gì luân-lý phương Đông dạy ta: “Đóng cửa bảo nhau”.

Ý nghĩa chữ đồ không phải chỉ được giới-hạn trong ba lãnh-vực thiết-bị, ẩm-thực và y-trang vừa kể, tuy rằng ba lãnh-vực ấy đã đủ mênh-mông bát-ngát rồi. Quả vậy, chữ đồ còn vượt khỏi bình-diện những vật vô-tri để tiến lên bình-diện con người. Tuy nhiên, cần minh-định  rằng trong lãnh-vực này, chữ đồ hàm-ý xấu chứ không hàm-ý tốt. Chẳng hạn không ai nói: ”đồ thánh-hiền”, “đồ đạo đức”, “đồ tử-tế”, “đồ chung-thủy” mà chỉ nghe thấy nói: “đồ xỏ-lá”, “đồ sở-khanh”, “đồ quạ mổ” v..v.. và v..v.., vì về ngữ-vựng, mạt-sát, chửi rủa, tiếng nước ta không thua kém tiếng nước nào trên thế-giới.

Đến đây, để giãm bớt tính-cách kinh-điển của bài viết, tác-giả xin phép thuật lại một chuyện vui, được nghe thấy khi còn bé và sống nơi đồng ruộng vùng Kinh Bắc. Một anh trai làng mới lớn, theo chúng bạn sang xem hội làng Lim. Chàng chọc ghẹo một thôn nữ xinh đẹp, bị cô này quay lại mắng: ”Cái anh này hay nhỉ, thật là đồ phải gió cắn răng!”. Chàng trai bị xỉ-vả như vậy, cảm thấy bẽ mặt quá, tiếng trống chèo hay câu hát quan-họ chung-quanh nghe không còn thấy hứng-thú gì nữa. Chàng lủi-thủi ra về, kể lại câu chuyện không may của mình cho ông chú nghe. Ông này cười phá lên rồi nói: ”Sao mầy ngu thế? Con bé ấy nó rũa mầy phải gió cắn răng là nó thương quý mày đấy! Thực-tế, nếu bị trúng gió mà răng còn cắn lại thì chữa dễ như chơi: chỉ việc lấy gừng, rượu, mớ tóc rối và đồng bạc bà đầm xòe đánh gió là tỉnh lại như sáo sậu! Trái lại, nếu bị trúng gió mà há hốc miệng thì hết thuốc chữa, không về chầu tiên tổ thì cũng bán thân bất toại suốt đời. Được nó rủa yêu như vậy, thay vì tiến lên làm tới, mày lại đánh bài tẩu mã thì quả thực mày là thằng ngốc!”.

Trở lại chữ đồ. Chữ này còn có một nghĩa đặc-biệt nữa. Chữ ấy chỉ người nho sĩ, tuy có tài nhưng không có số, đi thi không đỗ tiến-sĩ, cử-nhân, nên chẳng len chân được vào hoạn-lộ, đành đi gõ đầu trẻ, dạy cho chúng năm ba chữ thánh-hiền để làm kế độ thân. Tùy theo tuổi tác và uy-tín, người ta nói đến anh đồ, thầy đồ, ông đồ hay cụ đồ.

Con đường tình ái có nhiều khúc ngoặt bất-ngờ; bởi vậy, anh đồ thời trước, mặc dầu không có danh-vọng hay tài-sản đáng kể, lại thành-công trên tình trường. Bằng chứng là những câu thơ, câu ca-dao trong văn-chương dân giả, chẳng hạn như câu:

Chẳng ham ruộng cả ao liền
Ham vì cái bút cái nghiên anh đồ.

Thế mới hay vốn liếng văn-chương, lời lẽ văn-vẻ, tác-phong lịch-sự có sức hấp-dẫn hơn cả ruộng sâu trâu nái của anh trọc phú hay vai u thịt bắp của gã lực-điền, trước mắt các nàng thiếu-nữ đồng quê Việt-Nam ngày xưa. Sau hết và khó nói hơn hết là một nghĩa đặc-biệt khác của chữ đồ. Cũng như số phận của tất cả những từ-ngữ vì phổ-thông quá và nhiều nghĩa quá nên được dùng để chỉ gián-tiếp những vật, những sự việc mà ta ngại kêu đích danh, bởi tính cả thẹn hoặc không muốn làm người nghe phải ngượng-ngập, chữ đồ còn được dùng để chỉ... bộ phận sinh-dục của người đàn bà. Thay vì bàn tán dông dài về ý nghĩa này, tác-giả chỉ xin viện-dẫn hai thí-dụ trích trong văn-chương Việt-nam.

Thí-dụ thứ nhất liên-quan đến một anh đồ -theo nghĩa nhà giáo chữ Nho- tuổi trẻ tài cao, văn-chương bề-bề nhưng lại không đồng xu dính túi. Một hôm túng đói quá, anh đánh liều đến gặp vị quan đầu tỉnh xin giúp-đỡ. Ông quan này thuộc loại hách-dịch, tự cao tự đại, gặp kẻ hàn-sĩ vội lên mặt kênh-kiệu, ra câu đối thử tài: “Miệng người sang có gang có thép”. Anh đồ không chịu nổi thái-độ hống-hách, lời lẽ khoe-khoang của vị đường quan nên quên cả sợ, quên cả đói, ứng khẩu: “Đồ kẻ khó vừa nhọ vừa thâm”. Tuy câu đối rất chỉnh về phương-diện hình-thức biền-ngẫu nhưng lối ví-von xất-xược của anh đồ, dám đem miệng của quan đối với “đồ ”của kẻ khó (tức là người đi ăn xin) làm cho quan đùng-đùng nổi giận. Kết-quả anh đồ không được giúp-đỡ gì mà còn bị lính lệ thẳng tay đuổi ra khỏi cửa.

Thí-dụ thứ hai cũng liên-quan đến một anh đồ. Vị này đi dạy học ở tỉnh xa, có dịp về thăm quê ít ngày. Lúc trở lại trường, bắt gặp bọn học trò đang khúc-khích. Thầy đồ tra hỏi mãi thì chúng cho biết bữa qua, chúng bắt gặp cô hàng xóm ra cầu ao giặt rũ, lỡ ngồi xổm trong một tư-thế hớ-hênh, nên lộ-liễu thân thể trước mắt bọn “nhất quỉ nhì ma này”. Thầy đồ nghe các môn sinh của mình kể lại câu chuyện hãn-hữu ấy, phần thì giận lũ học trò mất nết, nhưng phần khác cũng thấy tiếc là mình đi vắng để lỡ dịp may. Thầy liền ký-chú câu chuyện ấy vào một bài phú khá dài trong đó có câu sau đây liên-quan đến chữ đồ bài này:

Đồ nọ tưởng đồ kia thêm thắc mắc.

Trên đây chúng ta mới xét vài nghĩa của chữ đồ trong lãnh-vực tiếng Việt thuần-túy. Nếu ta bước sang lãnh-vực tiếng Hán Việt, ta sẽ như lạc vào một khu rừng vì từ-ngữ “đồ” còn có nhiều nghĩa khác nữa trong lãnh-vực này. Kẻ viết tuy đã từng hành nghề “thầy đồ” trong một thời-gian, nhưng chỉ là “đồ” tân-học, nên không dám cả gan liệt-kê và giải-thích tất cả những nghĩa của chữ “đồ” trong tiếng Hán-Việt. Chỉ xin nhắc sơ qua vài nghĩa thông-dụng nhất. Một nghĩa thường thấy của chữ “đồ” liên-quan tới khái-niệm học trò. Người Việt ai mà không biết cụm từ quen thuộc như đồ đệ, môn đồ, cao đồ, tông- đồ, v.v..

Riêng những người ham đoc truyện võ hiệp thời tiền-chiến và truyện chưởng thời Kim-Dung còn nhớ đến những vị sư-phụ, những vị chưởng môn võ phái, phải nghiến răng chau mày vì tức giận những nghịch đồ (học trò ngỗ-nghịch, chống lại ý-kiến hay uy-quyền của thầy), hoặc phản-đồ (học trò làm phản lại môn phái).

Chữ đồ dùng như một động-từ có nghĩa là làm thịt súc vật như mỗ trâu, mỗ bò ... Mọi người đều biết cụm từ đồ tể, chỉ người làm thịt súc vật để bán, có khi còn được dùng theo nghĩa rộng để chỉ những kẻ tàn-sát sinh-linh bất-luận vì chức-chưởng, vì lòng tham hay vì bản tính độc ác. Dân ghiền chuyện chưởng Kim-Dung ai mà không nhớ Cô Gái Đồ Long ? “Đồ Long” có nghĩa là chém rồng, theo nghĩa bóng là thí-sát một vị vua chúa. Thành-ngữ “đồ long” không phải do Kim-Dung sáng-tác mà chỉ lấy lại trong sử sách cũ. Quả vậy, có những sử gia đã ca-tụng sự-nghiệp của Hán Cao-tổ với bốn chữ: “Đồ Long Trục Lộc”, tức là trừ bạo chúa và đuổi bọn hươu (chư-hầu) để lập ra Nhà Hán. Đã nói đến Bắc sử cũng nên nói đến Nam sử cho cân bằng. Chúng ta nhớ đến Liệt-sĩ Đặng Dung, mưu chuyện đánh đuổi quân Minh xâm-lược và khôi-phục cơ-nghiệp Nhà Trần chẳng may thất-bại bị giặc bắt. Trước khi chết, ông có làm bài thơ với lời-lẽ hào-hùng nghĩa-khi, trong đó có hai câu:

Thời lai đồ điếu thành công dị
Vận khứ anh-hùng ẩm hận đa.

Với hai chữ “đồ điếu”, tác giả chắc muốn nhắc đến tích Hàn Tín, chỉ là một anh luồn trôn ở chợ, và tích Khương Tử Nha, một ông lão ngồi câu bên dòng sông Vị (điếu ngư) mà cũng thành-công, lập được nghiệp lớn, trở thành khai-quốc công-thần của Nhà Hán và Nhà Chu. Chữ đồ trong ngữ-vựng Hán-Việt còn có một nghĩa nữa rất phổ-thông, nhằm chỉ tất-cả những ý định, âm-mưu, kế-hoạch có mạch-lạc, hệ-thống và hướng tới những mục-đích nhất-định. Chữ đồ trong nghĩa nầy rất được các vị chính-khách chuyên-nghiệp hay tài-tử, những chiến-lược gia nhà nghề hay sa-lông ... ưa dùng.

Còn nhớ trong thời-kỳ “cách-mạng” sau tháng 8 năm 1946, đi đâu cũng nghe thấy nói đến những ý đồ, mưu đồ, đồ án, cơ-đồ ... Có kẻ thức-giả nhận-xét chua-chát là càng nhiều đồ nhiều mẹo lại càng thêm tan-nát, điêu-tàn!

Chữ đồ cũng còn có một nghĩa rất phổ-biến nữa: nó chỉ sự biểu-thị một thực-thể, một ý-niệm, một hiện-tượng ... bằng những nét chấm phá và đường thẳng, đường cong. N_ khi mới mài đũng quần trên ghế trường Tiểu-học, chúng ta đã phải làm quen và phải vẽ những bản-đồ, địa-đồ; khi lớn lên học các môn khoa-học lý-thuyết hoặc thực-hành, chúng ta phải vẽ vô số đồ-thị, đồ biểu, thiên-văn đồ, sơ-đồ, giản-đồ, lược-đồ. Trong nghĩa này, và vì lẽ ta bước vào kỷ-nguyên thính-thị, chữ đồ chắc ngày càng được dùng nhiều. Thậm chí một vị trí-thức tỵ-nạn bên Hoa-kỳ đã có một kỷ-niệm không hay vì ham dùng chữ đồ. Câu chuyện này có tính thời-sự nên xin phép nhắc qua dưới đây:

Số là trong khoảng thời-gian trước năm 1995, chính-quyền Cộng-sản Hà-nội nôn-nóng thiết-lập quan-hệ ngoại-giao bình-thường với Hoa-kỳ đặng giải-quyết một số vấn-đề chính-trị, kinh-tế và xã-hội khẩn-cấp. Hoa-Thịnh-Đốn, trái lại, đủng-đỉnh làm cao và muốn diên-trì vì e-ngại phản-ứng bất lợi của một phần dư-luận trong nước. Thay vì đặt ra những điều-kiện (conditions) cho việc bình-thường hóa quan-hệ ngoại-giao, Bộ Ngoại-giao Mỹ đã đặt ra một họa-đồ của con đường đi tới quan-hệ ngoại-giao bình-thường (thành-ngữ Mỹ là Road Map) trên đó có những chặng như: điều-tra số-phận của những binh-sĩ mất-tích, tìm đủ hài-cốt của những tử-sĩ Mỹ.

Vị trí-thức tỵ-nạn kể trên, vốn là người ưa dùng tiếng Hán-Việt, dịch n_ “road map” là “lộ đồ”. Lạ thay, khi vị ấy đi diễn-thuyết ở các tỉnh bên Mỹ trước cử-tọa, người trong phòng họp tủm-tỉm cười thay vì nghiêm-túc nghe diễn-giả trình bày vấn-đề. Mãi về sau, vị này mới vỡ lẽ ra rằng mấy khán thính-giả tinh-quái ấy, thay vì hiểu đúng đắn cụm từ “lộ đồ” theo ngữ-vựng và văn-phạm Hán-Việt lại có ý hiểu bậy hai chữ ấy theo nghĩa tiếng Việt thuần-túy, Từ đấy trở đi, ông ta đành bỏ thành-ngữ “lộ đồ” đã do chính mình khổ công sáng-tạo để dùng thẳng chữ Mỹ “road map”!

Bài mạn-đàm về chữ “đồ” đã khá dài nên xin tạm ngưng, mặc dầu chữ ấy còn nhiều nghĩa nữa chưa khai-thác, chẳng hạn như nghĩa “đi bộ”, hay nghĩa “tội hình”, v.v.. Ngoài ra, Việt ngữ đáng mến của chúng ta cũng còn nhiều chữ đa nghĩa rất ý-vị khác, như “làm”, “ăn”, “chơi”, “thương”, “quấy” v. v.. xin dành cho các bậc cao-minh hơn kẻ hèn này bình-luận. Theo đúng lề-lối người xưa, xin chấm dứt bài này bằng mấy vần thơ. Vậy có thơ rằng:

Thiếu gì từ đẹp, tiếng hay ho
Dân Việt sao ưa thích chữ đồ?
Phỉ-chí chơi sang trưng đồ lớn
Đói lòng ăn tạm kiếm đồ khô
Mặt ủ mày châu ra đồ khó
Lưng mềm, lưỡi dẽo hệt đồ nô
Đất nước khỏi tay phường đổ bác
Cùng nhau đồ lại tấm dư đồ.

(Đồ Gàn)

Tôi nảy ra ý bàn thêm: Ba năm qua, kể từ khi tôi gia-nhập Văn Bút Âu-châu, anh Từ Nguyên thường nhắn tôi gởi bài nhưng tôi không gởi. Bảo tôi đi họp, tôi cũng không đi. Anh Phù Vân, anh Vũ Nam viết thư cho tôi khuyên tôi viết bài cho Tập san Văn Bút, tôi cũng không viết. Thật rõ là đồ bướng, phải không quí vị?

Vâng, tôi xin nhận tôi cũng bướng thật. Tuy-nhiên, bướng thì có bướng nhưng tôi chưa hẵn là đồ bỏ vì hôm nay, nhân sinh-nhật của tôi, thêm cảm-hứng về bài “Phiếm- luận về chữ Đồ” của Ông đồ Gàn, tôi xin kể một vài chuyện vui cũng về chữ đồ như góp thêm vào bài của Ông Đồ Gàn, thay các “đồ ăn, đồ nhậu, đồ nhắm” vì xa xôi, tôi không thể bày ra để mời Quí vị trong ngày sinh-nhật.

Chữ đồ theo Ông Đồ Gàn không chỉ rất nhiều nghĩa, nghĩa bóng, nghĩa đen (Ông Đồ Gàn đã giải-thích rất kỹ) mà theo tôi, nó còn góp phần đánh dấu từng giai-đoạn lịch-sử và văn-hóa nước ta qua các bài thơ, phú, ca-dao, hát nói... Chẳng hạn qua bài Thầy Đồ:

Thầy Đồ là người tài bộ
Quảy cầm thư sang giáo thọ Phủ Vĩnh-tường
Trước nha môn thiết-lập học-đường
Dạy dăm đứa chi, hồ, giả, dã
Gặp nhân lúc thầy đồ nhàn-hạ
Ra hồ sen ngắm ả hái hoa
Ả hớ-hênh ả để đồ ra

Đồ nọ thấy ngâm-n_ tức khắc:

“Xuân tiền lạn mạn hoa sinh sắc
Thủy diện đa ba bạng thổ thần”(1)
Đồ ngâm rồi, đồ đứng tần-ngần
Đồ nọ tưởng đồ kia thêm thắc-mắc
Đêm năm canh đồ nằm khôn nhắp
Những mơ-màng đồ nọ tưởng đồ kia
Đồ ơi, gặp gỡ làm chi?

Chúng ta hình-dung được phần nào về chiếc váy rất thuận lợi với khí-hậu nóng bức vùng nhiệt-đới và sinh-hoạt đồng-áng, trồng lúa, tát nuớc nhưng vô cùng hấp-dẫn, khêu-gợi (nếu hớ-hênh), cách trang-phục của phụ-nữ Việt-nam thời xưa đơn-giản chỉ bằng mãnh vải quấn thân hoặc khâu kín thành ống mà trong dân-gian đã ví-von với niềm tự-hào, hãnh-diện về bản-sắc văn-hóa của dân-tộc:

Cái ống mà thủng hai đầu
Bên ta thì có bên Tàu thì không.

Rồi cũng từ tự đồ, chúng ta nhìn lại lịch-sử của dân-tộc, trải bao năm bị đô-hộ: hết Tàu, Tây, Cộng-sản, chữ đồ đã được dùng trong một cuộc đối-thoại để thấy tinh-thần đấu-tranh bất-khuất của dân ta thể-hiện dưới mọi hình-thức, ở mọi tầng-lớp chống bọn ỷ-thế phương Bắc, bọn cường-quyền xâm-lược một cách tài-tình thâm-thúy. Một Đoàn Thị Điểm giả cô hàng nước đón tiếp sứ Tàu, đã dùng tài năng văn-học đối đáp bén nhạy khi sứ Tàu đọc câu:

An Nam nhất thốn thổ, bất tri kỹ nhân canh.
(An Nam một tấc đất, không biết bao nhiêu người cày) có ý xấc-xược, chòng ghẹo.

Bằng lời lẽ nghiêm-trang, tác-phong lịch-sự, bà đáp n_ rằng:

Bắc quốc đại trượng phu, giai do thử đồ xuất.
(Đại trượng-phu nước Tàu cũng từ chỗ đó mà ra)

đã khiến bọn ỷ thế khâm phục nước ta về mọi phương- diện.

Tuy nhiên trong cuộc sống, bên cạnh các bậc anh-tài hào-kiệt, vẫn không thiếu những bọn hèn nhát dù là bậc khoa-bảng, muối mặt làm tay-sai cho kẻ thù của dân-tộc để cụ Nguyễn Khuyến vào thời Pháp thuộc đã phải than lên trong bài “Ông Nghè Tháng Tám:”

Cũng cờ cũng biển cũng cân đai
Cũng gọi ông nghè chớ kém ai?
Mãnh giấy làm nên khoa giáp bảng
Nét son điểm rõ mặt anh tài
Tấm thân xiêm áo coi mà nhẹ
Cái giá khoa danh ấy mới hời
Ghế chéo, lọng xanh ngồi bảnh-chọe
Tưởng rằng đồ thật hóa đồ chơi.

Nhìn chung, những kinh-nghiệm đau thương đó mãi đến nay vẫn chưa thức-tỉnh được mọi người đã khiến Việt-Nam luôn luôn đắm chìm trong đau khổ, hết bị dày xéo bởi Tàu, Tây, Nhật, nay còn quằn-quại dưới ách thống-trị của Cộng-sản.

Một lần nữa, chúng ta không quên được những biến-cố xãy ra tại miền Bắc vào thập niên năm mươi đã phá-hũy mọi truyền-thống văn-hóa dân-tộc khi Cộng-sản du-nhập lối sinh-hoat nhảy múa “son đố mì” từ quan thầy Mao-Trạch Đông lôi kéo thanh thiếu-niên thoát-ly khỏi hệ-thống nề-nếp gia-đình đã khiến vô số chị em phụ-nữ là nạn-nhân của những vụ chửa hoang rồi tự-tử để lại trong dân-gian những câu nguyền-rũa chế-độ:

Đồ mi là đồ phá đồ!
nhại theo nốt nhạc của điệu nhảy múa trên.

Hoặc:

Người ta vì nước vì non,
Cô ta lại chết vì “sôn, đố, mì“.

Thêm vào đó, gần đây nhất, biến cố 30-4-1975, Cộng-sản thôn-tính miền Nam, đưa cả nước vào thảm-trạng nghèo đói. Người dân thắt lưng buộc bụng chỉ trông-ngóng vào những thùng quà từ nước ngoài do thân-nhân vượt biên gởi về. Trong giai-đoạn nghiệt-ngã của chính-trị và kinh-tế như vậy, những bài ca-dao phát-xuất từ văn-chương bình-dân là bằng-chứng hùng-hồn nhất để tố-cáo chế-độ, một sự phản-kháng âm-thầm nhưng mạnh-mẽ, đã in sâu, truyền-bá rộng-rãi trong tâm-khãm của mọi người. Mới nghe qua, tưởng là những bài tiếu-lâm thông thường, nhưng nếu đọc kỹ, xét kỹ, ta mới thấy được thảm-trạng cười ra nước mắt của thời-đại:

Hôm qua anh đến thành Hồ
Anh ra bưu-điện lãnh đồ em cho
Đồ em vừa đẹp vừa to
Vừa đã con mắt, vừa no cái mồm.

Trước tình-cảnh đó, cộng thêm bài học chua cay từ sự sụp-đổ chủ-nghĩa xã-hội của Đông Âu và Liên-xô, người CSVN buộc lòng phải thay-đổi chính-sách để cứu-vãn chế-độ. Gọng kèm được nới ra. Đô-la tư-bản đầu-tư ồ-ạt tuôn vào khiến tệ-nạn xã-hội vốn-dĩ đã trầm-trọng lại càng trầm-trọng hơn.

Ngành giáo-dục bị tuột dốc, thay vào đó, khách-sạn, nhà chứa, ăn chơi đàng-điếm, tham-nhũng trồi lên như nấm. Cái vẻ phồn-vinh giả-tạo của nền “kinh-tế thị-trường theo định-hướng xã-hội chủ-nghĩa” chỉ là cái vỏ ốc bóng loáng không còn ruột được trưng-bày trong tủ-kiếng hay như một khúc gỗ mục đang bị mối mọt đục khoét được sơn son thếp vàng.

Ca-dao lại có dịp cười lên ha hả:

Đi chơi cho biết Đồ Sơn (2)
Đi rồi mới biết không hơn đồ nhà
Đồ nhà tuy có hơi già
Nhưng là đồ thật hơn là Đồ Sơn!

Thưa Quí vị,

Bài viết về từ Đồ của tôi xin tạm ngưng ở đây. Bây giờ là lúc tôi ... nhận quà sinh-nhật từ Quí vị. Quí vị đã thưởng-thức xong “món ăn tinh-thần” của tôi thì cũng nên đáp lễ cho đúng thủ-tục chứ! Địa-chỉ gởi quà cho tôi, xin hỏi anh Từ Nguyên hay là tôi ghi sẵn đây Unterer ... để quí vị tiện bề sổ sách. Ô kìa, sao anh lại xụ mặt: “Kể chuyện vô duyên, trơ-trẽn thấy mồ mà cũng đòi quà! Thật là ... đồ láu cá!”

Trần thị Nhật Hưng

(1) Trước gió lăn tăn làm hoa thêm đẹp
Trên mặt nước cái trai thè lưỡi ra.

“Xuân tiền lạn mạn hoa sinh sắc
Thủy diện đa ba bạng thổ thần”(1)

(2) là một thắng-cảnh ở miền Bắc

Bạn đọc viết

Chẳng tham ruộng cả, ao liền,
Ham vì cái bút, cái nghiên anh đồ.

Hai câu đó chắc-chắn đã có từ thời dân Việt-Nam còn viết chữ Tàu, hàng chục thế-kỷ trước đây. Bây giờ hoạ hoằn lắm còn sót lại một số ít anh đồ già, cây kim thịt chỉ 6 giờ, muốn "dựng cột" thì phải nhờ các thần-dược cường dương như _, _, Levitra hay Tam-Tinh Hài-Cẩu Bổ Thận Hoàn, gia thêm bột con hải-mã và cao dương-dâm hoắc.

Nghèo rớt mồng tơi như tôi khi có tiền về Việt-Nam, dù tôi chưa hề dùng các loại thuốc đã nêu trên, đành đi tới "quán cà-phê suất" ở Phường Linh-Trung, Quận Thủ-đức, Thành-phố Hồ Chí Minh hoặc vô các rạp chiếu bóng đặc-biệt có các em đi chào mời từng hàng ghế của khán-giả xem phim. Vừa rẻ tiền mà cũng "phê" như thường với cái bao-cao su latex mà tôi sẽ mặc cho "thằng nhỏ" để khỏi chết vì thiếu hiểu biết (Don''t die of ignorance!).