Thượng mã phong có nghĩa là “ bị phong trên lưng ngựa”.

Thượng Mã Phong và Cao Máu

Bác sĩ Nguyễn Xuân Quang
 

Thượng mã phong là gì? Thượng mã phong có nghĩa là “ bị phong trên lưng ngựa”. Theo dân gian Việt Nam thì có hai loại  phong. Thứ nhất là bệnh gì xẩy ra bất thình lình, làm chết người bất thình lình (bất đắc kỳ tử) thì bảo là trúng gió. Ví dụ lên cơn đứng tim (heart attack), đứt gân máu não lăn đùng ra chết thì cho là bị trúng gió, bị tê liệt thần kinh mặt (Bell’s palsy) làm méo miệng cho là do trúng gió… Muốn rủa ai cho chết tươi thì bảo họ bị trúng gió, là « phải gió » (thằng phải gió, đồ phải gió mắc toi)…Loại thứ hai là các thứ bệnh « oái oăm » khó trị thì gọi là phong như phong cùi, phong tình, phong giật, phong ngứa, phong đòn gánh…

Thượng mã phong thuộc loại phong thứ nhất. Thượng mã phong tạm dịch sang Anh ngữ là “Sudden death on the saddle back”. Nói cho dễ hiểu là chết bất đắc kỳ tử trong khi làm tình. Nếu tôi nhớ không lầm thì trước đây có một trường hợp nổi tiếng một dạo ở Việt Nam là có một vị tướng bị “trúng gió” kiểu này, không phải ở sa trường (da ngựa bọc thây) mà ở một quân trường. Đông y có thể giải thích theo quan niệm là bị “phong” của y lý phương Đông. Có người bảo cách chữa trị cấp thời theo phong cách Đông Y hay nhất là người nữ nhổ ngay mấy sợi lông gần hậu môn của người “bị trúng gió ngã ngựa” thì có thể cứu được. Tây Y dĩ nhiên giải thích và chữa trị theo một cách khác. Trong khi làm tình, nhịp tim và áp huyết tăng cao. Huyết áp có trường hợp quá nhậy cảm có thể nhẩy vọt lên tới 50%. Một thí nghiệm làm ở Middlesex, England cho thấy áp huyết tăng cao 48% ở phái nam và 57% ở phái nữ khi làm tình (điểm này cho thấy phái nữ có nhiều người hào hứng hơn phái nam). Sự gia tăng áp huyết này khiến cho một số phụ nữ bị xây xẩm, ngất xỉu trong khi làm tình, gây ra nhức đầu khủng khiếp ở một số phái nam và gây ra tai biến mạch máu não hay đứt gân máu não (stroke) ở cả hai phái. Vì thế bị đứng tim (heart attack) gây ra chứng thượng mã phong không phải là hiếm thấy trong lúc đạt tới đỉnh cao nhất của kích thích.

Những người bị cao máu không ổn định hay dễ chao đảo lên xuống dễ dàng hay cao máu ác tính dĩ nhiên có nguy cơ cao hơn người có áp huyết bình thường.
Ngoài ra cũng nên biết là những cuộc phiêu lưu tình ái cũng có thể phải trả một giá của chúng: chết bất đắc kỳ tử do thượng mã phong thấy xẩy ra nhiều trong các cuộc ngoại tình (những cuộc phiêu lưu tình ái dĩ nhiên làm… lên máu). Chắc chắn ông tướng nọ cũng đã chết trên một mình ngựa…hoang. Hiển nhiên một con ngựa hoang nữ mà “ngựa” quá thì có nguy cơ cao bị thượng mã phong nhiều hơn. Còn những tay “phải gió” thích quất ngựa truy phong hay thích chuyện gió trăng dĩ nhiên chơi dao có ngày bị đứt tay, gặp lúc trái gió trở trời cũng có nguy cơ cao bị trúng thượng mã phong (phải gió mà gặp trái gió thì bị trúng gió quay mòng mòng như trong cơn gió lốc bị chóng mặt lăn quay ra ngay).
Phải hiểu bệnh mới khắc phục được bệnh dễ dàng.
 
                                                                  --------------------------------------------------------------------------------------------------

Thượng Mã Phong (Sudden Coital Death)  

BS Võ Tấn Phát
 
Thiết nghĩ trước hết cần nhắc sơ qua về sinh lý học của sự giao hợp để từ đó có thể có sự suy đoán hợp lý về vấn đề thượng mã phong (TMP).
Trong hoạt động làm tình có sự phối hợp của hai hệ thần kinh trực và đối giao cảm xảy ra.

Nhìn chung, chu kỳ của phản ứng tình dục nơi con người gồm có các giai đoạn sau:

1/ giai đoạn ham muốn tình dục (libido/ sexual drive):
- do can thiệp của hypothalamus và limbic system từ thần kinh trung ương.
- chịu ảnh hưởng bởi androgen ở hai phái. Mực testosterone trong máu thấp có thể làm phương hại tới sự ham muốn này. Chích testosterone không cải thiện được khả năng làm tình.

2/ giai đoạn kích thích (sexual arousal):
- kéo dài trung bình khoảng 10 phút cho hai phái (theo các khoa học gia tại McGill University Health Center,Montreal,Canada).
- kích thích có thề là phản xạ (reflexogenic) bởi sờ mó bộ phận sinh dục theo đường thần kinh đối giao cảm có trung tâm S2-S4 ở vùng thiêng tủy sống (sacral center), và làm dãn nở mạch máu bộ phận sinh dục.
- kích thích có thể từ tâm linh (psychogenic/ imaginative) do suy nghĩ, tưởng tượng, và nghe thấy (audio-visual stimuli) như xem phim tình dục có âm thanh. Nó đi xuống trung tâm trực giao cảm của tủy sống thân -lưng (thoraco-lumbar), đến các tiếp nhận đối giao cảm beta ( beta adrenoreceptors ) gây dãn nở mạch máu bộ phận sinh dục.
- đại để ở phái nam dương vật cương lớn và dài ra; phái nữ có mồng đốc (clitoris) trương phình, xung huyết các môi nhỏ (engorgement of labia minor), và âm đạo trương phình cùng bôi trơn ướt (vaginal ballooning and lubrication).
- nhịp tim, nhịp thở, và áp huyết tăng.
- các bắp thịt toàn thân cảm thấy căng (generalized muscle tension).

3/ giai đoạn kích thích cực điểm (plateau):
- kéo dài khoảng vài giây tới vài phút trước khi đạt đến tình trạng cực khoái.
- đặc trưng bởi sự cương to tối đa của bộ phận sinh dục.
- nhịp tim, nhịp thở, và áp huyết tăng cao thêm.
- bắp thịt căng thêm lên.

4/ giai đoạn cực khoái (orgasm/ release):
- cảm nhận qua vỏ não.
- kiểm soát bởi trung tâm trực giao cảm.
- ở phái nam có sự chảy tinh dịch vô niệu đạo (emission) kế tiếp theo là sự bắn
tinh vọt ra ngoài đường thoát tiểu (ejaculation) đi kèm với cảm giác khoái lạc
tột đỉnh.
- ở phái nữ không có sự bắn tinh , và cảm giác cực khoái xảy ra cùng lúc với
những co thắt nhịp nhàng của bắp thịt của phần âm đạo gần phía ngoài (outer vagina) mà đương sự có thể không cảm nhận hoặc hay biết được.
- trong giai đoạn kích thích cực điểm và giai đoạn cực khoái, phái nam và nữ có thể phát ra tiếng nói (vocalization) như kêu la ( oh my God), rên thành tiếng, hay chửi thề văng tục.
- nhịp tim, nhịp thở, và áp huyết tăng cao tối đa;  phái nữ có áp huyết và nhịp tim tăng cao hơn ở phái nam.

5/ giai đoạn xả nghỉ và không thể kích thích để có được thêm một cơn cực khoái kể liền nữa (refractory period/ resolution):
- bộ phận sinh dục mềm và nhỏ lại.
- ở giới trẻ phái nam, dương vật có thể cương cứng trở lại ngay sau khi xuất tinh, nhưng phải đợi 1 thời gian tối thiểu mới có thể đạt đến cơn cực khoái lần nữa.
- kiểm soát bởi luồng trực giao cảm phát ra (sympathetic outflow) từ trong giai đoạn cực khoái.
- thay đổi tùy theo cá nhân. Đàn ông trên 55 tuổi phải mất từ 8 tới 12 giờ mới có thể có được cơn cực khoái lần thứ hai kế sau lần thứ nhứt ; và ở tuổi trẻ phái nam chỉ chờ từ vài phút đến vài giờ.
- đặc biệt ở giới phụ nữ, có một số ít có thể có được nhiều cơn cực khoái liên tiếp (multiple orgasms) đến từ giai đoạn kích thích cực điểm (plateau) mà không kinh qua giai đoạn xả nghỉ như nam phái.
- các bắp thịt nghỉ xả dãn, nhịp thở, nhịp tim, áp huyết trở lại mức bình thường.
Tóm tắt về thay đổi thay đòi áp huyết và nhịp tim khi làm tình:
a/ ở người trẻ:
- nhịp tim tối đa là 115-180 mỗi phút.
- áp huyết thu tâm tối đa bằng hay nhỏ hơn 190 mmHg.
b/ ở người già:
- nhịp tim tối đa là 80-185 mỗi phút.
- áp huyết thu tâm tối đa bằng hay nhỏ hơn 150 mmHg.
Theo Drory và đồng nghiệp , họ thấy rằng ở người không có bịnh thiếu máu cơ tim (ischemic heart disease) thì nhịp tim cao nhứt trong giao hợp là 117 +- 21 một phút. Như vậy nó vẫn thấp hơn nhịp tim trong lúc tập thể dục là 150 +- 13 mỗi phút.
Cái giá năng lượng phải trả cho sự giao hợp:
- định nghĩa của 1 MET (metabolic equivalent): là số năng lượng phải tiêu xài của một người ngồi nghỉ yên và không làm gì cả.
1 MET = 3.5 ml oxygen/ kg/ mỗi phút.

Nhìn chung, hoạt động làm tình bình thường không kiểu cách cần một số năng lượng mà trái tim phải làm việc để cùng cấp là khoảng 3 tới 5 METS. Đây là số năng lượng đòi hỏi từ 1 công việc tương đối nhẹ giống như khi cào lá rụng (raking leaves) trong làm vườn, hay lúc lau chùi cửa sổ nhà. Năng lượng cần cho giao hợp có thể tăng cao thêm 3 METS nữa (tổng công là 8 METS) nếu như nó xảy ra với người tình mới là hay bồ nhí, và trong môi trường khác lạ kích thích.
khả năng của tim làm việc để cung cấp tối đa năng lượng (aerobic capacity; METS) thay đổi theo các nhóm như sau:
a/ người lớn khỏe mạnh (healthy adults): 10-12 METS.
b/ người bịnh tìm loại I và II ( theo phân loại của hội tim NY ) : 6-8 METS.
c/ lực sĩ có sức chịu đựng bền (endurance athlete): 15-20 METS.
Thượng Mã Phong (TMP, sudden coital death) đối với người Việt Nam được nghe nói và hiểu như là người đàn ông lúc đang làm tình bị chết đột ngột với tư thế vẫn nằm trên bụng người đàn bà. Ueno M tìm thấy hơn 1% của các cái chết bất ngờ (sudden death) tại Nhật Bản là do làm tình gây ra.

Theo tây y , định nghĩa đột tử (sudden death) là cái chết bất ngờ xảy ra trong khoảng 1 giờ đồng hồ sau khi triệu chứng đầu tiên xuất hiện. Gần 90% các cái chết tự nhiên đột ngột (sudden natural death) có nguyên nhân đến từ tim và 80% chúng là do bịnh động mạch vành (coronary artery disease).
Như trên đã nói, hoạt động giao hợp là một công việc tương đối nhẹ đòi hỏi một số năng lượng tương đối thấp, và hầu hết cơ thể những người lớn tuổi khỏe mạnh (healthy, fit) đều dư khả năng
để cung cấp số năng lượng này. Quan sát cũng cho thấy rằng nhịp tim đập trong lúc làm tình thì tặng tương đương bằng với nhịp tim đập khi leo 2 cầu thang (flights of stairs). Phản ứng huyết lưu (hemodynamic response) trong lúc giao hợp gồm có sự tăng cao áp huyết và nhịp tim trong mức sinh lý. Sự tăng cao này trở nên bất bình thường và nguy hiểm cho tính mạng nếu như cơ thể có thêm bịnh về tim mạch ( như động mạch vành hay cao huyết áp ) đã phát hiện từ trước rồi hoặc chưa hề phát hiện.

Trong chứng cao huyết áp với tổn hại tim (target damage) có trước, người bị TMP đột tử có thể do cơn khủng hoảng áp huyết cao (hypertensive crisis) xảy ra đang lúc giao hợp và dẫn tới rồi
loạn nhịp chết người (lethal dysrythmias). Nó cũng có thể làm xuất huyết vùng chân não thấp (low brain stem ) gây tổn thương trung tâm thở và điều chỉnh tim mạch,hoặc làm tách dọc lớp giữa của vách động mạch (aortic dissection) dẫn đến cái chết bất ngờ đột ngột. Người có bịnh động mạch vành tim chết vì TMP bởi vì tim không chịu đựng nổi  "stress" do tăng huyết áp và mạch khi làm tình, từ đó dẫn đến rối loạn nhịp chết người.
Dĩ nhiên các điều trình bày vừa qua chỉ là kịch bản giả thiết suy diễn tử sinh lý và binh lý tim mạch. Chỉ có sự khám bịnh tại hiện trường và khám nghiệm tử thi thì mới biết được chính xác nguyên nhân  của TMP.

Cũng có giai thoai nói về trường hợp TMP được cứu sống lại được là do người bạn gái trong cuộc biết hành động nhanh chóng như sau:
a/ vẫn để nguời bạn trai nằm yên trên bụng mình và tránh không xê dịch di chuyển;
b/ lấy cây trâm cài tóc (nếu có sẵn) đâm mạnh phần nhọn vào chỗ vùng xương cùng của người nam;
c/ hoặc lấy tay giựt mạnh các sợi lông quanh hậu môn.
Nếu TMP mà được cứu sống như nói trên, thì đây chắc hẳn là trường hợp ngất xỉu (syncope) mà nguyên nhân ở người lớn tuổi là thường do nhịp tim đập nhanh hay chậm (thường là do đập chậm ). Hành động đâm kim trâm cài tóc hay giật long quanh hậu môn có thể giải thích là nó tạo ra loại đau nhanh (fast pain) và kích thích  "hệ thống mạng kích thích đi lên"  (ascending reticular activating system) của "mạng lưới mạng"  (reticular formation), và làm thức tỉnh người bị xỉu.
Ngoài ra cái đau này cũng kích thích hệ thần kinh giao cảm nữa.
Có một điều khó hiểu là tại sao TMP không nghe nói xảy ra ở phụ nữ trong khi mạch và áp huyết của họ tăng lên cao nhiều hơn ở phái nam khi làm tình.

Vài hướng dẫn về an toàn giao hợp cho người lớn tuổi:
a/ tránh ăn uống 1 giờ trước khi nhập cuộc.
b/ nếu đã ăn uống rồi, phải chờ 2 tới 3 giờ sau đó.
c/ tránh ăn quá độ hay uống quá nhiều rượu trước khi làm tình.
d/ khi làm tình với đối tượng mới hay bồ nhí, hoặc trong khung cảnh lạ hồi hộp kích thích, thì tim phải làm việc nhiều thêm lên. Do đó năng lượng cho cuộc mây mưa này lên tới 8 METS thay vì 5 METS như thường lệ.
e/ người bị nhồi máu cơ tìm mà không biến chứng (noncomplicated MI) có thể trở lại làm tình 6 tuần lễ sau biến cố này.
f/ lý tưởng nhứt là nếu có được thử nghiệm thể dục (exercise stress test) để biết rõ khả năng cung cấp năng lượng tối đa của tim là bao nhiêu. Nếu đạt được 5-7 METS mà không có triệu chứng gì thì có thể giao hợp trở lại.
g/ nếu không có phương tiện làm thử nghiệm trên , thì một loại thử nghiệm lâm sàng (clinical test) tự mình có thể làm được mà không cần qua bác sĩ như sau:
-đi bộ nhanh 10 phút (120 bước/ mỗi phút theo sau đó là leo 2 cầu thang (flight
of stairs, chừng 22 bậc tổng cộng, mỗi bậc cách nhau 17 cm), bước 2 bậc cho mỗi giây.
- nếu không có triệu chứng khó thở hay đau ngực hay mệt thì có nghĩa là có thể sẵn sàng cho hoạt động làm tình.
h/ đối với người có bịnh đau ngực kinh niên và ổn định do tim(chronic stable angina), nên uống nitroglycerine 15 phút,  và một liều beta blocker có tác dụng ngắn hạn (short acting) 1 giờ, trước khi làm tình (theo Braunwald's Heart Disease).
 
BS VÕ TẤN PHÁT - QYHD-Khóa 18