Tiếng Việt có nhiều cách gọi tên cọp : hổ, hùm, khái ; có khi vì kiêng dè hay tôn xưng, người ta còn gọi ông kễnh, ông ngài, ông thầy, ông cả.

 Lại còn tên ông Ba Mươi, gây thắc mắc.
Lối giải thích của chúng tôi, tên này là do tục lệ tế thần Xương Cuồng hằng năm, vào ngày Ba Mươi Tết, có từ thời Văn Lang, theo sách Lĩnh Nam Chích Quái, trong truyện Mộc Tinh. Người Văn Lang gọi Mộc Tinh, thần Cây Cối, là Xương Cuồng, như một ẩn dụ, ám chỉ loài thú dữ là cọp.

Đây là giả thuyết, chúng tôi coi như một phát hiện, đưa ra để được trao đổi.
Lĩnh Nam Chích Quái là sưu tập những truyền thuyết dân gian có từ thời Lý Trần được Vũ Quỳnh và Kiều Phú san định vào thời Hồng Đức, cốt lõi gồm 23 truyện. Trong bốn truyện cơ bản gắn liền với nguồn gốc dân tộc, có truyện Mộc Tinh. Vũ Quỳnh, trong bài tựa viết 1492, minh định Xương Cuồng là thần cây chiên đàn.

Chiên đàn trong tiếng Hán Việt là một loài gỗ thơm. Theo điển tích, chiên đàn trồng nơi trường học, tượng trưng ông thầy giảng học, như trong truyện Phan Trần : « chiên đàn còn thoảng mùi hương lạ đời ».

Theo Lĩnh Nam Chích Quái, thì lại là một cây vĩ đại, « trải qua hằng mấy ngàn năm khô héo mà biến thành yêu tinh, thường thay đổi dạng, rất dũng mãnh, có thể giết người hại vật, (…) biến hóa khôn lường, thường ăn thịt người ».

Tranh Đỗ Phấn
Lời mô tả gợi ý :

Mộc Tinh có thể là thú dữ, chủ yếu là Hổ. « Dân phải lập đền thờ, hàng năm đến ngày 30 tháng chạp, theo lệ phải mang người sống tới nộp, mới được yên ổn. Dân thường gọi là thần Xương Cuồng ». Người dịch chú thích : Xương Cuồng có nghĩa là hành động một cách bạo ngược, tàn ác, không thể trấn áp được

1. « Kịp tới khi Tần Thủy Hoàng bổ Nhâm Hiêu (còn gọi là Nhâm Ngao) làm huyện lệnh, muốn bỏ tệ ấy đi. Thần Xương Cuồng tức giận vật chết Hiêu, vì thế về sau lại phải phụng thờ cẩn thận ».

Đến đời Đinh Tiên Hoàng mới có pháp sư diệt được yêu quái.
Nhưng có nơi vẫn còn giữ cổ tục, như Phạm Đình Hổ kể lại trong bài Thần Hổ « Làng Ngọc Cục ở huyện ta (Đường An, Hải Dương, ĐT ghi ) khi xưa truyền rằng vẫn thờ yêu hổ phải bắt người làm việc hy sinh để cúng (…) Đó cũng như cái tục Nhâm Ngao tế thần Xương Cuồng vậy. Từ năm Canh Thân 1800 trở về sau thói ấy mới bỏ »

2.Nhân cái tên lạ, ông Ba Mươi để gọi cọp, khi so sánh hai văn bản, ta có cơ sở để đặt giả thuyết : Xương Cuồng là Thần Hổ ; và Mộc Tinh là hình ảnh cọp, tai họa của rừng núi, cũng như Ngư Tinh là tai họa của sông biển, và Hồ Tinh (chồn cáo) là tai họa của đồng bằng.

Đây là một cách « đọc » truyền thuyết, cũng như ngày nay chúng ta hiểu truyện Sơn Tinh Thủy Tinh không phải là việc cưới hỏi, mà là việc chống nạn lũ lụt hằng năm, và xa hơn nữa việc trị thủy nói chung.
Việc đồng hóa cọp với cây cối cũng dễ hiểu : cọp là hình ảnh bí hiểm của rừng núi, hòa mình với cỏ cây, xuất hiện bất thường về đêm, có nhiều linh khiếu, khiến con người đồng hóa rừng thiêng với hùm thiêng. Mộc Tinh là ẩn dụ một thiên nhiên chưa đươc chế ngự.

Và vào thời Hồng Bàng người Văn Lang đã biết tránh cọp bằng cách dựng nhà sàn, « bắc gỗ làm nhà để tránh hổ sói » (LNCQ, chuyện Họ Hồng Bàng, sđd. tr. 24).
Một số di chỉ thời Đông Sơn, những lưỡi giáo tìm thấy ở núi Voi hay Sơn Tây có khắc hình cọp. Hay những tượng nhỏ bằng đồng thau tạc hình hổ sinh động.

Bên cạnh truyện Mộc Tinh là cổ tích cơ bản, tiếp theo người đời sau, cuối đời Lê, còn thêm truyện Trành Quỷ Hiển Linh, là chuyện Ma Trành : linh hồn người bị hổ ăn thịt biến thành tinh của hổ, thường dẫn đường cho hổ đi bắt người, khi có dịp lại hiện ra thành hình người (sđd. tr.125).

Chuyện Ma Trành sẽ gợi ý cho người đời sau biết những tiểu thuyết đường rừng như Thần Hổ, 1937, Ai hát giữa rừng khuya,1942, của Tchya hay Truyện Đường Rừng, 1940 của Lan Khai.

Lĩnh Nam Chích Quái thuật chuyện Nhâm Ngao bị thần Xương Cuồng tức giận vật chết. So với chính sử, Đại Việt sử ký Toàn Thư, phần ngoại kỷ, kỷ nhà Thục, kể lại rằng Nhâm Ngao - tướng nhà Tần - cùng với Triệu Đà đem quân tấn công nước Âu Lạc của An Dương Vương. Năm 210 trước Tây Lịch, Triệu Đà xâm lấn bằng đường bộ, bị thua. Nhâm Ngao đem thủy quân đóng ở sông Tiểu Giang, tức sông Thiên Đức (sông Đuống) « phạm thổ thần, bị bệnh phải rút về », hai năm sau bệnh nặng, giao quyền lại cho Triệu Đà và khuyên Đà tự lập, rồi chết.

Toàn thư cho rằng Nhâm Ngao phạm thổ thần còn Lĩnh Nam Chích Quái cho rằng bị thần Xương Cuồng tức giận vật chết. Lời lẽ xê xích, nhưng nội dung chính yểu thì giống nhau.

Dĩ nhiên đây là chuyện người xưa mê tín theo con mắt ngày nay. Điều cần ghi nhận là người xưa tin rằng thần Xương Cuồng là thổ thần có nhiều quyền năng, có thể vật chết người, kể cả một ông đại tướng nguyên soái. Và chúng ta có lý do để đặt câu hỏi : thần Xương Cuồng ấy phải chăng là Thần Hổ mà người Văn Lang sợ hãi và trọng vọng, làm lễ tế hằng năm vào ngày Ba Mươi Tết ?

Rồi phải chăng từ phong tục cổ sơ này, đã có vào thời các vua Hùng, mà con hổ, con cọp được gọi là Ông Ba Mươi  cho đến ngày nay?