Năm ngoái về nước tôi có dịp « buôn dưa lê » với một cháu bé xứ đạo Nam Định. Nó « lên » Sài Gòn làm ôsin lúc 16 tuổi.

  Tôi xin ghi lại theo trí nhớ :
–  Lúc con vào Sài Gòn thì bao nhiêu tuổi ?
–  16 bố ạ !
–  16 ? Liều thế ? Làm thế nào mà dám một thân một mình vào đây ?
–  Mấy chị vào trước rủ con mới dám vào. Mà vào thì có chỗ đi làm ngay nên con mới dám đi chứ.
–  Ở làng con, con trai cũng bỏ làng lên tỉnh nhiều chứ ?
–  Con gái đi nhiều hơn bố ạ !
–  Bố tưởng con trai nó xông xáo hơn chứ.
–  Không ! Ở làng con, con gái nó xông xáo hơn con trai !
–  ??
–  Ở làng con, con gái nó ra Hà Nội hay vào Sài Gòn chứ con trai nó đi xa nhất là lên Hà Nội.
–  ??
–  Con không biết ở chỗ khác có thế không. Chứ làng con thì bọn con trai nó lười lắm !
–  Chắc tuỳ đứa thôi chứ !
–  Đứa nào giỏi giang thì nó đã ra tỉnh, nó chẳng về. Còn đứa nào lên tỉnh lông bông thì nó lại về làng.
–  Thế chúng nó lên tỉnh làm nghề gì ?
–  Chúng nó lên Hà Nội làm phụ hồ hay việc lặt vặt. Kiếm tiền vài tháng rồi lại về nhà ăn chơi hết tiền rồi lại lên tỉnh. Cứ thế !
–  Sao chúng nó không xin làm công nhân ?
–  Nhiều đứa nó lười không muốn ràng buộc. Làm công nhân nó không phải lúc nào muốn đi đâu thì đi.
–  Thế còn con gái ?
–  Bọn con gái thì ổn định ạ. Chúng nó xin vào làm công nhân, đi ở.. dành dụm tiền gởi về bố mẹ. Nhưng đến tuổi thì bố mẹ cũng bảo về quê lấy chồng. 
–  Mấy tuổi thì lấy ?
–  Cứ như ở làng con thì đến 25 tuổi thì đã là bà cô !
–  Thế lấy chồng bố mẹ bắt lấy à ?
–  Bố mẹ cũng cho lựa nhưng không thể để lâu bố ạ ! Để tới hai mươi hai hai còn được chứ sau thì bố mẹ bắt phải chọn ! Nhiều khi mình chẳng « kết » gì nó nhưng cũng phải lấy. Người giỏi giang thì chúng nó đi lên tỉnh hết rồi.
–  Thế con trai mấy tuổi nó lấy vợ ?
–  Chừng 26, 27... Thế nhưng đứa nào nó cũng muốn vợ trẻ.. hơn 7, 8 tuổi ! Bởi thế con mới bảo con gái 25 tuổi đã là bà cô !
–  Nó lông bông thế lấy gì nuôi vợ con.
–  Thì nó lại lên tỉnh làm. Người tử tế thì còn gởi tiền về nuôi vợ con. Nhưng ít lắm bố ạ !
–  ??
–  Còn ngoài ra thì mặc kệ ! Tiêu hết ! Vợ tự nuôi con. Có người đi làm trên tỉnh mà còn về làng xin tiền vợ nữa ấy chứ ! Không cho nó rượu chè vào rồi thì nó đánh !
–  ??
–  Ở làng khổ lắm bố ạ ! Mà làng con đi đạo, không được bỏ chồng... Phải chịu thôi !
–  Nhưng khổ quá thì phải bỏ chứ... Chẳng lẽ nuôi thằng chồng ăn hại ?
–  Muốn bỏ chồng thì phải bỏ làng lên tỉnh thôi.
–  Nếu không ?
–  Không sống ở làng được bố ạ ! Mà rồi chị nào có con rồi thì chẳng bỏ đi đâu được... Đành chịu !
–  Thế hồi năm ngoái mẹ con bảo về làng lấy chồng mà con về thì...
–  Thì bây giờ con có con rồi bố ạ ! (cười) Ở làng con mau lắm, về chừng hai tháng là phải lấy chồng rồi !
–   Ngắn thế ? Chẳng yêu à ?
–  Yêu là chuyện trên tỉnh bố ạ ! Chứ ở làng con thì bảo lấy rồi mới yêu ! Mà đứa nào giỏi thì nó đã đi rồi. Có ai nữa mà chọn.
–  Con sợ về làng ?
–  Sợ lắm bố ạ ! Đứa lông bông trên tỉnh còn đỡ. Chứ có đứa đi đào vàng thì hỏng !
–  Đào ở đâu ?
–  Chúng nó lên Lào Cai... Đứa nào về cũng nghiện, hút !
–  Ở làng mà cũng mua được thuốc phiện à ?
–  Có chứ bố ạ ! Làng con cũng có người bị bắt vì bán thuốc phiện.
–  Ở làng làm gì ra tiền mà mua thuốc ?
–  Thì nó đi ăn trộm vặt !
–  Khổ !
–  Thành thử ra con sợ về làng lắm !
–  Thế ở quê con làm ruộng thế nào, nhà con có bao nhiêu ruộng ?
–  Ở quê con thì hễ đến 15 tuổi thì được chia mỗi người một sào hai. Không đủ thì mình đi thuê ruộng của người không làm mà làm.
–  Làm lúa kiếm được bao nhiêu ?
–  Hai vụ một năm bố ạ !
–  Có dư ra để bán không ?
–  Chỗ dư ra để bán thì chỉ đủ tiền mua phân bón. Tóm lại chỉ đủ gạo cho nhà mình thôi. Còn ngoài ra phải nuôi lợn, trồng rau để kiếm thêm.
–  Thế thì sao đủ sống ?
–  Bởi thế thì khi không làm ruộng thì lại lên tỉnh làm lặt vặt đến vụ thì lại về làm ruộng. Như bố con hết lên tỉnh chạy xe ôm, tới vụ thì về đi cày.
–  Thế phần lớn thanh niên quê con học đến lớp mấy ?
–  Thấp lắm bố ạ ! Phần lớn hết cấp một, cấp hai... còn như cấp ba thì mười đứa chưa đến một đứa. Thỉnh thoảng có đứa nào có chí lắm mời vào đại học.
–  Tại sao ? nghèo quá nên bỏ học ?
–  Nghèo cũng một phần thôi. Ngoài quê con người ta cũng chẳng thấy đi học là cần thiết. Ở nhà phụ việc được thì tốt hơn. Với lại người ta nghĩ học hết cấp ba mà không vào đại học thì chẳng làm gì nên phần lớn học hết cấp hai rồi nghỉ, như con chẳng hạn !